SESAME (Synchrotron-light for Experimental Science and Application in the Middle East-Ortadoğu Sinkrotron Işığı Deneysel Bilim ve Uygulamaları Uluslararası Merkezi )
SESAME (Synchrotron-light for Experimental Science and Applications in the Middle East), UNESCO’nun gözetiminde CERN’ün çok uluslu modeli örnek alınarak geliştirilen ve Ürdün’ün başkenti Amman’a 30 km mesafedeki Allan bölgesinde yapımına 2003 yılında başlanan, Orta Doğu’nun sinkrotron tesisi barındıran ilk büyük uluslararası araştırma merkezi olup, tesisin resmi açılışı 16 Mayıs 2017 tarihinde yapılmıştır.
SESAME, UNESCO tarafından; bölge ülkelerinin temel ve uygulamalı araştırma altyapı ve bilgi birikimlerini geliştirmeye, sürdürülebilir kalkınma için bilim ve teknolojiyi kullanmaya teşvik eden bir araç ve bunun yanı sıra bilim, eğitim ve kültürlerarası işbirliği yoluyla bölge barışına katkı sağlayacak bir araç olarak görülmektedir. Bu bağlamda, karşılıklı anlayışa ihtiyaç duyulan bir bölgede kurulan SESAME’nin farklı kültürler, siyasal sistemler ve inançlardan gelen insanlar arasında daha yakın bağların oluşmasına katkı sağlaması beklenmektedir.
SESAME ile sinkrotron ışınımı kullanılan temel ve uygulamalı araştırmalar veya bunlara yakın ilgili konularda yapılan araştırma alanlarında, SESAME üyesi bilim adamlarının yanı sıra tüm dünyadan bilim adamlarına da açık olacak şekilde Ortadoğu ve mücavir bölgelerde işbirliği sağlanması hedeflenmiştir. SESAME’deki Ar-Ge faaliyetleri; fiziki bilimler, biyoloji ve tıp, çevre bilimi, endüstriyel uygulamalar ile arkeoloji gibi bilimsel programlara hizmet edecektir.
SESAME; Almanya’dan hibe edilen BESSY-I sinkrotron halkasının güncellenmesiyle enerjisi 2,5 GeV’e yükseltilen elektronlardan sağlanan ve elektromanyetik tayfın kızıl ötesi bölgesinden, X-ışını bölgesine kadarki aralığa kadar ışınım oluşturabilen 3. nesil bir ışınım kaynağıdır. Söz konusu ışınım kaynağında öncelikle elektronlar mikrotron olarak adlandırılan alt sistemde 22.5 MeV enerjiye kadar hızlandırılarak booster halkası içerisine enjekte edilirler. Booster halkası, bu elektronları biraz daha hızlandırarak enerjilerini 800 MeV'e yükseltir. Akabinde elektronlar booster halkasından alınarak depolama halkasına transfer edilir ve burada 2,5 GeV'e kadar hızlandırılır. Elektronlar depolama halkasında dolaşırken etrafa X-ışınları yayarlar. Demet hatları ise bu X-ışınlarını deney istasyonlarına yönlendirerek araştırma maksatlı kullanılmalarını temin ederler. SESAME, aynı anda 25 deneye hizmet edecek, 25 demet hattına sahip olacak kapasitede tasarlanmıştır. Bunlardan İlk Gün (First Day) demet hatları olarak adlandırılan 4 demet hattından; XAFS/XRF (X-ray absorption fine structure/X-ray fluorescence spectroscopy) ile IR (Infrared Spectro-microscopy) demet hatları 2018 yılında, üçüncü demet hattı olan MS (Material Science) demet hattı ise 2020 yılında hizmete alınmıştır. 4. Demet hattı olan MX (Macromolecular Crystallography) demet hattına ilişkin tasarım çalışmaları halihazırda devam etmektedir. İlaveten HESEB (HElmholtz-SEsame Beamline) ve BEATS (BEAmline for Tomography at SESAME) demet hatlarının yapım çalışmaları da devam etmekte olup, bunların 2022 yılında işletmeye alınması planlanmaktadır. Kullanıcı talepleri ve uygulama gereksinimlerine bağlı olarak sonraki yıllarda yeni demet hatlarının ve deney istasyonlarının gündeme gelmesi olasıdır.
2020 yılı itibarıyla üye ülkeler:
Ürdün, Türkiye, İsrail, Mısır, Pakistan, İran, Filistin, GKRY (aidatlarını ödemeyen Bahreyn’in üyeliği 2016 yılında gerçekleştirilen 29. Konsey kararı ile düşürülmüştür)
Gözlemci ülkeler ve kuruluşlar:
AB, CERN, ABD, Almanya, Brezilya, Çin, Fransa, İspanya, İngiltere, İtalya, İsveç, İsviçre, Japonya, Kanada, Kuveyt, Portekiz, Rusya ve Yunanistan.
SESAME Faaliyetleri Kapsamında Kurumumuzca Sağlanan Destekler
Ülkemizin Kurucu Üyesi olduğu ve Kurumumuzca temsil edildiği SESAME ile ilişkili Ülkemiz araştırmacılarının yürüttükleri faaliyetlere 2014 yılından bu yana destek verilmektedir.
İlaveten, SESAME’de öncelikli olarak Türk Bilim insanlarının kullanımına adanacak, “Turkish Soft X-Ray Photoelectron Spectroscopy End Station (TXPES)” yani “ Yumuşak X-ışını Fotoelektron Spektroskopisi Türk Deney İstasyonu” olarak adlandırılan deney istasyonunun hayata geçirilmesine yönelik proje; TENMAK öncülüğünde, Ankara Üniversitesi, Bilkent Üniversitesi, Koç Üniversitesi, Niğde Ömer Halis Demir Üniversitesi ile Avrupa'nın önde gelen hızlandırıcı tabanlı araştırma merkezlerinden olan DESY-BESSY (Almanya)’nin dahil olduğu bir konsorsiyum marifetiyle ve aynı zamanda SESAME ile işbirliği içerisinde yürütülmektedir.
SESAME Resmi Web Sayfası